Co to są specjalne potrzeby edukacyjne? (poradnik dla nauczycieli)

Prof. dr hab. Marta Bogdanowicz, psycholog i autorytet w dziedzinie pracy z dziećmi mającymi specjalne potrzeby edukacyjne, wyjaśniła, iż omawiany termin powinien być używać zarówno w stosunku do dzieci, które potrzebują w okresie uczenia się szczególnych warunków odpowiadających ich indywidualnym możliwościom oraz ograniczeniom, ale także w odniesieniu do uczniów wybitnie uzdolnionych i ich potrzeb, które różnią się od tych, jakie mają dzieci z zaburzeniami rozwoju.

Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, w oparciu o prace naukowe ekspertów, przytacza, iż definiowanie specjalne potrzeby edukacyjne jako niepełnosprawności jest błędnym uproszczeniem. Specjalnych potrzeb wymagają wszyscy uczniowie zdiagnozowani przez nauczyciela nawet, gdyby nie mieli odpowiedniego orzeczenia o potrzebie indywidualnego kształcenia.

Kogo dotyczą specjalne potrzeby edukacyjne?

Uczniów posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego:

• z niepełnosprawnością (rozróżniając rodzaje niepełnosprawności),
• zagrożonych niedostosowaniem społecznym i niedostosowanych społecznie.

Uczniów posiadających orzeczenie o potrzebie indywidualnego nauczania, którym stan zdrowia utrudnia lub uniemożliwia chodzenie do szkoły.

Uczniów bez orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego:

• szczególnie zdolnych,
• przewlekle chorych,
• będących w sytuacji kryzysowej bądź traumatycznej,
• mających za sobą niepowodzenia edukacyjne,
• z zaniedbanych środowisk,
• adaptujących się w nowym środowisku.

Wyrównanie szans osób ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi

Przede wszystkim ze specyfiki funkcjonowaniu poznawczo-percepcyjnego, w tym niższych niż przeciętne możliwości intelektualne, a także dysleksji, dysgrafii, dyskalkulii, dysortografii oraz przyczyn zdrowotnych (m.in. przewlekła choroba), a także czynników i ograniczeń środowiskowych. Szerokie zrozumienie tematyki pomoże w przygotowaniu procesu kształcenia w najbardziej sprawiedliwy i wszechstronny sposób i przybliży nas do wyjątkowego celu: wyrównania szans edukacyjnych wszystkich uczniów.

Agnieszka Setnikowska, ekspertka w dziedzinie specjalnych potrzeb edukacyjnych wypowiedziała się następująco:

…dotyczą one uczniów, którzy z różnych przyczyn nie odnajdują się w klasycznym modelu edukacyjnym. To dzieci, dla których należy szukać innych niż konwencjonalne rozwiązania, ponieważ te zwyczajnie nie odpowiadają ich potrzebom lub możliwościom […].

Cały wywiad można przeczytać tutaj.

Rola nauczyciela względem ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi

Do obowiązków nauczyciela należy poinformowanie wychowawcy dziecka, a następnie dyrektora szkoły, gdy tylko zauważy, że uczeń może mieć problemy z nauką. Rolą nauczyciela jest przygotowanie niezbędnych form udzielenie pomocy i określenie okresu ich trwania. Rodziców należy poinformować o tym fakcie, gdy przypuszczenia o dysfunkcji się potwierdzą, a szkoła dysponować będzie gotowym planem konkretnych działań, które umożliwią dziecku funkcjonowanie w środowisku szkolnych i realizacji założonej ścieżki dydaktycznej.

Procedura diagnozowania specjalnych potrzeb edukacyjnych

Po przeprowadzeniu obserwacji obowiązkiem nauczyciela jest wypełnienie arkusza diagnostycznego – wynik diagnozy powinien posłużyć do podejmowania odpowiednich działań, które związane są z pomocą psychologiczno-pedagogiczną.

Zbiór przepisów i zaleceń w procesie edukacji z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi:

• Ośrodek Rozwoju Edukacji: Akty prawne dotyczące SPE,

• Ministerstwo Edukacji Narodowej: Zmiany w aktach prawnych dotyczących specjalnych potrzeb edukacyjnych,

• Ośrodek Rozwoju Edukacji: Uczeń ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w systemie edukacji w świetle nowych przepisów prawa oświatowego.

Warto również wspomnieć o Rozporządzeniu MEN z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym. Tekst aktu prawnego znajduje się w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. 

Poradnik zatytułowany „Uczeń ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w systemie edukacji w świetle nowych przepisów prawa oświatowego” jest do pobrania na stronie ORE.

Przygotowanie do pracy z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi

Aby rozpoznać mocne strony i ograniczenia dzieci, konieczne jest zgromadzenie rzetelnego zbioru wiedzy o uczniu, z uwzględnieniem wielu źródeł:

• informacji i zaleceń zawartych w opinii/orzeczeniu lekarskim – prawidłowe rozumienie zaleceń jest podstawą do prawidłowego organizowania procesu edukacji,
• informacji przekazywanych przez rodziców – oni mają najpełniejszą wiedzę dotyczącą rozwoju dziecka,
• informacji uzyskanych od praktyków – wiedza uzyskana od psychologów, pedagogów – w tym pedagoga specjalisty, logopedy, lekarza (pediatry bądź innego eksperta), rehabilitant,
• publikacji, szkoleń i konferencji.

Lilianna Zaremba z Ośrodka Rozwoju Edukacji uważa, że to właśnie identyfikowanie specjalnych potrzeb edukacyjnych ma kluczowe znaczenie i jest niezbędne, by udzielić adekwatnej i efektywnej pomocy psychologiczno-pedagogicznej, ze szczególnym uwzględnieniem odpowiedniej organizacji warunków i form dydaktycznych.

Formy nauki z dzieckiem o specjalnych potrzebach edukacyjnych

• dostosowanie sposobu komunikowania się z uczniem,
• wydłużenie czasu pracy,
• zmiana formy aktywności,
• dzielenie materiału nauczania na mniejsze partie, zwiększenie liczby ćwiczeń i powtórzeń materiału,
• częste odwoływanie się do konkretu,
• stosowanie metody poglądowości – poznanie wielozmysłowe,
• dostosowanie liczby bodźców związanych z procesem nauczania,
• zastosowanie dodatkowych środków dydaktycznych i środków technicznych,
• zapewnienie uczniowi możliwości korzystania z nauki języków obcych na miarę jego potrzeb i możliwości,
• stosowanie zróżnicowanych kart zadań do samodzielnego rozwiązania,
• powtarzanie reguł obowiązujących w klasie, a także wyznaczanie granic i egzekwowanie ich przestrzegania.

Praca z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi 

W jaki sposób nauczyciel może pomóc swoim uczniom? Pozytywnie działają:

• wszelkiego rodzaju aktywności wspierające aktywizację dzieci,
• docenianie wysiłków – zauważanie każdej próby rozwiązania zadania i używanie zwrotów takich jak: „spróbuj jeszcze raz”, „wierzę, że ci się uda”, „czasem trzeba próbować wiele razy” itp.,
• chwalenie (docenianie tego, co uczeń umie i co udało mu się osiągnąć, a nie wytykanie błędów).

Pomoc rodziny w pracy z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi

W pracy z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi należy korzystać również z pomocy rodziny. Ważne, by traktować ją w sposób partnerski i obdarzyć zaufaniem. Należy rzetelnie poinformować rodziców o możliwej ścieżce edukacyjnej dziecka, udzielać porad, konsultacji, wsparcia (np. w formie warsztatów dla rodziców) i dawać możliwość uczestniczenia w opracowaniu ścieżki edukacyjnej ich dziecka.

Prawidłowo wytworzone warunki edukacyjne umożliwiają dzieciom sprostanie wymogom określonym w podstawie programowej.

Co uwzględnia podstawa programowa dla specjalnych potrzeb edukacyjnych

• kształtowanie czynności samoobsługowych, nawyków higienicznych i kulturalnych
• wspomaganie rozwoju mowy dzieci,
• wspieranie dzieci w rozwijaniu czynności intelektualnych, które stosują w poznawaniu i rozumieniu siebie,
• wychowanie zdrowotne i kształtowanie sprawności fizycznej dzieci,
• wdrażanie dzieci do dbałości o bezpieczeństwo własne oraz innych,
• wychowanie przez sztukę: plastyka, muzyka, śpiew, taniec oraz zasada „dziecko widzem i aktorem”,
• wspomaganie rozwoju umysłowego dzieci poprzez zabawy konstrukcyjne
• wychowanie do poszanowania roślin, zwierząt i środowiska naturalnego,
• wspomaganie rozwoju intelektualnego dzieci wraz z edukacją matematyczną,
• kształtowanie gotowości do nauki czytania i pisania,
• wychowanie rodzinne, obywatelskie i patriotyczne.

Dodatkowe wsparcie dla ucznia

• zajęcia korekcyjno- kompensacyjne,
• zajęcia logopedyczne,
• zajęcia socjoterapeutyczne,
• zajęcia rewalidacyjne,
• inne typy dodatkowych zajęć.

Jak pomóc dzieciom ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w poznawaniu świata nauki?

Przewodnik przygotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej pt. „Jak organizować edukację uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi?” zawiera zbiór praktycznych porad, które mają za zadanie wspomóc nauczycieli i rodziców w tworzeniu odpowiedniej ścieżki dydaktycznej.

Rozdział 3 zatytułowany został „Uwagi dotyczące realizacji poszczególnych części podstawy programowej z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi” – znajdziemy w nim cenne rady i praktyczne wskazówki, które pomogą w nauce poszczególnych przedmiotów z podstaw nauczania.

Zgodnie ze wspomnianym dokumentem, należy uwzględnić możliwość ustalenia optymalnego czasu pobytu dzieci z niepełnosprawnościami podczas zajęć, tak by stworzyć warunki do wycofania się dziecka, gdy poczuje się zmęczone poprzez np. indywidualny „cichy” pokój, w którym będzie mogło odpocząć.

Matematyka

Tworząc scenariusze lekcji dla osób ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi należy uwzględnić możliwe trudności z wnioskowaniem i przeprowadzeniem obliczeń. Tu warto nadmienić, że dzieci z autyzmem wykazują często wysoko rozwinięte tzw. zdolności wysypkowe, czyli rozwiązywanie skomplikowanych działań matematycznych w pamięci, mogą mieć problemy ze zrozumieniem i odpowiedzią na ćwiczenia geometryczne i zadania z treścią.

Informatyka

Wszelkie programy i sprzęty należy dostosować pod kątem ograniczeń percepcyjno-ruchowych: programy powiększające znaki na ekranie, syntezator mowy, monitory brajlowskie, a także odpowiednio dopasowane urządzenia peryferyjne i polecenia wydawane w stosowny merytoryczny sposób. Uczniowie z ciężkimi uszkodzeniami narządu ruchu powinni mieć możliwość korzystania z komputera na wszystkich zajęciach edukacyjnych. Zajęcia informatyki wspierające specjalne potrzeby edukacyjne będą potrzebowały zastosowania innowacyjnych metod.

Fizyka/chemia

W odniesieniu do nauk przyrodniczych mogą wystąpić trudności z wnioskowaniem przyczynowo skutkowym odnośnie do omawianych zjawisk i doświadczeń, a także właściwego zapisu i korzystania z wzorów z fizyki i chemii. Ważna jest pomoc prowadzącego zajęcia w przypadku ograniczeń ruchowych, gdy zadania wymagać będą manipulacji sprzętem laboratoryjnym.

Technologia usprawnia pracę z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi

Photon Moduł Specjalne Potrzeby Edukacyjne to wykorzystanie najnowszych zdobyczy techniki, by wspomóc świat edukacji. Nauczyciel może skorzystać z pomocy edukacyjnego robota, którego funkcje i wykorzystanie w szkole wzbudzą podziw wśród najmłodszych. Wkład edukacyjnych robotów w proces edukacji i ulepszenie tradycyjnego modelu edukacji jest dostrzegalny już na całym świecie.

Wspomniana pomoc dydaktyczna została stworzona z myślą o nauczycielach i terapeutach, którzy pracują z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w wieku przedszkolnym, uczniów edukacji wczesnoszkolnej i klas 4-6. Dzięki znajomości swoich uczniów, ich potrzeb, poziom aktualnego oraz planowanego rozwoju, możesz zadecydować, z którego poziomu zadania wybierzesz podczas tworzenia cyklu lekcji.

Co zawiera moduł specjalne potrzeby edukacyjne?

Zestaw do pracy z dziećmi ze spektrum autyzmu i zaburzeniami emocjonalnymi i społecznymi zawiera robota Photona, dwie maty edukacyjne oraz zbiór ćwiczeń do zajęć terapii pedagogicznej i zajęć rewalidacyjnych. Nauka z Photonem przebiega bez sztywnych ram i oferuje szerokie możliwości. W skład zestawu edukacyjnego wchodzi:

• 50 ćwiczeń przeznaczonych do zajęć terapii pedagogicznej oraz zajęć rewalidacyjnych z dziećmi ze spektrum autyzmu oraz zaburzeniami emocjonalnymi i społecznymi,
• dzięki materiałom z łatwością przeprowadzisz zajęcia zarówno indywidualne, jak i grupowe,
• wszystkie niezbędne elementy znajdziesz w jednym, przenośnym pudełku,
• przygotujesz 30 ćwiczeń dla dzieci ze spektrum autyzmu,
• przeprowadzisz 20 ćwiczeń doskonalących kompetencje społeczno-emocjonalne.

Czy potrzeba umiejętności do obsługi modułu SPE?

Wszystko to sprawia, że Photon jest bardzo łatwy w użyciu – wystarczą podstawowe kompetencje obsługi urządzeń mobilnych – smartfonu lub tabletu – za pomocą którego programujemy ruchy robota i jego zachowanie. Dzięki bogatemu zestawowi dostępnych fiszek możemy w pełni spersonalizować naszego małego przyjaciela: od koloru czułków po wydawane dźwięki.

Jego wykorzystanie w terapii wspiera rozwój emocjonalny dziecka, rozwija umiejętności komunikacji oraz wspomaga uczniów w prawidłowym rozwoju. Doświadczenie w programowaniu nie jest wymagane. Aplikacje przygotowane przez profesjonalistów zwiększają motywację wewnętrzną dzieci.

Twórczyniami robota Photon Moduł SPE są Renata Idzik, Agnieszka Setnikowska i Małgorzata Rabenda, terapeutki, nauczycielki i ekspertki w dziedzinie edukacji.

Niezbędna literatura

Wśród publikacji, które przedstawiają tematykę specjalnych potrzeb edukacyjnych należy wskazać przede wszystkim:

• Bogdanowicz, M. (2000b) Co warto wiedzieć o specyficznych trudnościach w uczeniu się czytania i pisania? W: Informator o egzaminie gimnazjalnym w 2002 roku. Warszawa: MEN.
• Jankowska, A.M., Bogdanowicz, M., Łockiewicz, M. (2013). „Dzieci szarej strefy” – aktualizacja stanu wiedzy dotyczącej funkcjonowania psychospołecznego uczniów z inteligencją niższą niż przeciętna. Kwartalnik Edukacja „30 lat”. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych, s. 24–36.
• Bogdanowicz, M. (1995). Uczeń o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Psychologia Wychowawcza, 3, 216–222.

Bank Dobrych Praktyk

Wydział Specjalnych Potrzeb Edukacyjnych będący częścią Ośrodka Rozwoju Edukacji przygotował zbiór materiałów do pobrania, które odnoszą się do omawianej w artykule materii. Wśród publikacji znajdziemy:

• Działalność wychowawcza MOW w Kaletach a rozwój kompetencji cyfrowych
• Rehabilitacja psychomotoryczna dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
• Badania przesiewowe skuteczną profilaktyką niepowodzeń szkolnych uczniów
• Warszawska Liga Piłki Nożnej Ośrodków Wychowawczych i Domów Dziecka
• Wolontariat jako metoda uspołeczniania uczniów niedostosowanych społecznie

Całość zbiorów Banku Dobrych Praktyk znajdziemy na stronie ore.edu.pl.